Zeintzuk dira erradioaktibitate-desintegrazio mota ohikoenak? Nola babestu gaitezke sortzen den erradiazioaren ondorio kaltegarrien aurka?
Nukleoak egonkortzeko askatzen dituen partikula edo uhin motaren arabera, erradiazio ionizatzailea eragiten duten hainbat desintegrazio erradioaktibo mota daude. Mota ohikoenak alfa partikulak, beta partikulak, gamma izpiak eta neutroiak dira.
Alfa erradiazioa
Alfa desintegrazioa (Infografia: A. Vargas/IAEA).
Alfa erradiazioan, desintegratzen ari diren nukleoek partikula astun eta positiboki kargatuak askatzen dituzte egonkorragoak izateko. Partikula hauek ezin dute gure azala zeharkatu kalterik eragiteko eta askotan paper orri bakarra erabiliz ere geldiarazi daitezke.
Hala ere, alfa igortzen duten materialak arnasketaren, janariaren edo edariaren bidez gorputzean sartzen badira, barneko ehunak zuzenean agerian utz ditzakete eta, beraz, osasunari kalte egin diezaiokete.
Amerizio-241 alfa partikulen bidez desintegratzen den atomo baten adibidea da, eta mundu osoko kea detektagailuetan erabiltzen da.
Beta erradiazioa
Beta desintegrazioa (Infografia: A. Vargas/IAEA).
Beta erradiazioan, nukleoek alfa partikulak baino sarkorragoak diren partikula txikiagoak (elektroiak) askatzen dituzte eta, adibidez, 1-2 zentimetroko ur-geruza zeharkatu dezakete, haien energiaren arabera. Oro har, milimetro gutxi batzuetako lodierako aluminiozko xafla batek beta erradiazioa geldiarazi dezake.
Beta erradiazioa igortzen duten atomo ezegonkorren artean hidrogeno-3 (tritioa) eta karbono-14 daude. Tritioa, besteak beste, larrialdi-argietan erabiltzen da, adibidez, irteerak iluntasunean markatzeko. Hau da, tritioaren beta erradiazioak fosforo-materiala distiratzea eragiten duelako erradiazioak elkarreragiten duenean, elektrizitaterik gabe. Karbono-14a erabiltzen da, adibidez, iraganeko objektuak datatzeko.
Gamma izpiak
Gamma izpiak (Infografia: A. Vargas/IAEA).
Gamma izpiak, hainbat aplikazio dituztenak, hala nola minbiziaren tratamendua, erradiazio elektromagnetikoak dira, X izpien antzekoak. Gamma izpi batzuk giza gorputza zeharkatzen dute kalterik eragin gabe, eta beste batzuk gorputzak xurgatzen ditu eta kalteak eragin ditzakete. Gamma izpien intentsitatea arrisku gutxiagoko mailetara murriztu daiteke hormigoizko edo berunezko horma lodiekin. Horregatik dira hain lodiak minbizia duten pazienteentzako ospitaleetako erradioterapia tratamendu geletako hormak.
Neutroiak
Erreaktore nuklear baten barruko fisio nuklearra neutroiek jasaten duten kate-erreakzio erradioaktibo baten adibidea da (Grafikoa: A. Vargas/IAEA).
Neutroiak nukleoaren osagai nagusietako bat diren partikula nahiko masiboak dira. Kargarik gabekoak dira eta, beraz, ez dute zuzenean ionizaziorik sortzen. Baina materiaren atomoekin duten elkarrekintzak alfa, beta, gamma edo X izpiak sor ditzake, eta horiek ionizazioa eragiten dute. Neutroiak sarkorrak dira eta hormigoi, ur edo parafina masa lodiek bakarrik geldiaraz ditzakete.
Neutroiak hainbat modutan sor daitezke, adibidez, erreaktore nuklearretan edo azeleragailu-izpietan dauden energia handiko partikulek abiarazitako erreakzio nuklearretan. Neutroiak zeharkako erradiazio ionizatzailearen iturri garrantzitsua izan daitezke.
Argitaratze data: 2022ko azaroaren 11a